Koncepcja i rys historyczny
Gdy w 1677 r. Sobieski, od trzech lat panujący król Polski Jan III, nabył podwarszawski majątek Milanów, zastał tu rozpoczętą przez Bogusława Leszczyńskiego budowę pałacu „wymurowanego na trzy łokcie”, który postanowił dopełnić o ogród i „insze budynki”. Urządził tu prywatną siedzibę – otium, któremu przyświecały wzory z Włoch, na co wskazuje już samo przemianowanie miejsca na Villa Nova, spolszczonego w Wilanów. Letniej willi, będącej ośrodkiem wielkoprzestrzennego majątku ziemskiego, towarzyszyły ozdobno-użytkowe ogrody. Wzorem ideowym (zarazem funkcjonalno-przestrzennym i architektoniczno-artystycznym) była antyczna villa rustica i jej nowożytne interpretacje architektoniczne. Rezydencja powstawała w ścisłej współpracy króla i jego sekretarza Augustyna Locci’ego.
Plan sytuacyjny Pałacu z zabudowaniami i ogrodem w Willanowie, Schnage K. (1845 – 1848), nr inw. Wil.5716, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Pałac usytuowany został na krawędzi tarasu wyniesionego około 4 m nad dawnym poziomem Wisły i jej starorzeczem Jeziora Wilanowskiego. Lokalizacja zgodna była z wytycznymi wzorników architektonicznych, według których siedzibę należało wznieść z wykorzystaniem naturalnych właściwości terenu i walorów gospodarczych.
Zgodnie z najstarszym znanym planem układu przestrzennego rezydencji Adolfa Boya z 1682 r. główna oś kompozycyjna prowadziła w kierunku wschodnim do Wisły przez dwa dziedzińce, korpus pałacu, taras górny aż do starorzecza, a za nim przez zwierzyniec ku terenom zalewowym (dziś Zawady). W kierunku zachodnim oś kompozycyjna założenia podkreślona została ok. 400 m kanałem.
Mat. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Oranżeria
W skład zespołu pałacowo-parkowego wchodzi budynek Oranżerii. Uprawiano w niej i przechowywano w okresie zimy rośliny ciepłolubne. Po nadejściu wiosny wystawiano je w ozdobnych naczyniach na zewnątrz. W Oranżerii odbywały się również wystawy kwiatowe, które urozmaicano ekspozycją np. rzeźby. W czasie II wojny światowej prawie cała Oranżeria uległa zniszczeniu. Po odbudowaniu początkowo wykorzystano ją na magazyn zbiorów muzealnych, a od 1961 do połowy 1970 r. na Galerię Rzeźby Polskiej Muzeum Narodowego w Warszawie (wilanowskie muzeum do 1995 r. było oddziałem MNW). W budynku i jego otoczeniu zaprezentowano prace m.in. Konstantego Laszczki, Bolesława Biegasa, Augusta Zamoyskiego czy wczesne prace Xawerego Dunikowskiego. W latach 70. XX wieku urządzono stałą galerię rzemiosła artystycznego z historycznych zbiorów wilanowskich.
Ustawione w linii budynki Oranżerii, bramy pseudo średniowiecznej i Figarni stanowią wydzielenie królewskich ogrodów północnych od zaplecza gospodarczego. Oranżeria przechodziła liczne przebudowy.
Mat. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Obecny kształt Oranżeria zawdzięcza odbudowie z lat 1955-1959. Plan budynku ma kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 75×10 m. W latach 50 XX w. od strony północnej został dostawiony dwukondygnacyjny, podpiwniczony (z piecem gazowym) budynek murowany, zawierający pomieszczenia pomocnicze i techniczne Muzeum. Wykonano częściowe podpiwniczenie budynku w części zachodniej oraz wprowadzono komunikację pionową w postaci dźwigu towarowego i żelbetowej klatki schodowej. Powierzchnia istniejąca zabudowy wynosi ca 920 m².
Główne wejście do budynku znajduje się od strony wschodniej. Elewację wschodnią (przebudowa w latach 1818-1822 według projektu Chrystiana Piotra Aignera i Stanisława Kostki Potockiego) stanowi portyk kolumnowy z kolumnami w stylu korynckim. W tym samym okresie elewację południową wyposażono w okna francuskie. Jej podziały naśladuje blendami elewacja północna – rozwiązanie to zaprojektowano podczas odbudowy budynku w 1959 r. Elewacja zachodnia bez okien, wyposażona w portal drzwiowy.
W chwili obecnej miejsce planowanych pawilonów szklanych zajmują tymczasowe kontenery zaplecza północnego przeznaczone do demontażu.
Mat. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Planowany remont
Planowana inwestycja podyktowana jest koniecznością przeprowadzenia niezbędnych prac konserwatorskich, remontowych i rewaloryzacyjnych budynku Oranżerii oraz przystosowania dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Zostanie przywrócony pierwotny charakter budynku, ekspozycji roślin cytrusowych i zbiorów XVIII – wiecznej rzeźby kamiennej Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Dodatkowo przestrzeń główna Oranżerii wykorzystywana będzie dla organizacji wydarzeń kulturalnych i czasowych Muzeum.
Przestrzeń Oranżerii wraz z Pawilonami (w tym pawilonem konkursowym) użytkowana będzie przez zwiedzających wystawy organizowane w budynku Oranżerii oraz w trakcie imprez kulturalnych i komercyjnych.
Planowana rozbudowa w zakresie dwóch pawilonów wraz z istniejącym głównym budynkiem Oranżerii będą stanowić wspólnie uzupełniającą się przestrzeń użytkową, skupiającą funkcje: przyrodniczej ekspozycji muzealnej, wystawową dzieł sztuki, edukacji kulturowej i przyrodniczej oraz powiązaną z nimi ofertę rekreacyjną. Dodatkowo, poza imprezami zamkniętymi, pawilon wschodni (konkursowy) pełnić będzie rolę toalety ogólnodostępnej dla rejonu parku północnego.
